جامعه شناسی شرقی

بخش چهارم: جامعه شناسی چیست؟

حسین شیران

     اگر بخش های پیشین این نوشتار را خوانده باشید باید تا حالا از برنامه و تکلیف ما آگاه شده باشید؛ با اینحال یکبار دیگر اینجا به آن اشاره می کنیم و بحث خود را پی می گیریم؛ برنامه و تکلیف ما در طی این نوشتارها اینست: به زبان خویش می پرسیم "جامعه شناسی چیست" و به زبان خویش هم تلاش می کنیم که به این پرسش مهم و اساسی پاسخ بدهیم؛ در این راستا و در پاسخ به این پرسش، ابتدا ببینیم برداشت اولیۀ ما از این عنوان چیست.
 

     همانطور که می دانیم و می بینیم واژۀ «جامعه شناسی» از دو جزء تشکیل شده است: ۱- «جامعه» و ۲- «شناسی»؛ در نگاه اول، از معنا و مفهوم جزء دومِ این عنوان یعنی پسوند "شناسی" به راحتی پی می بریم که ما با یک ترکیب شناختی و معرفتی روبرو هستیم، به این ترتیب آنچه که ما در مورد آن صحبت می کنیم باید علم یا دانشی بوده باشد؛ بر این اساس جزء اول آن یعنی «جامعه» هم ناگزیر باید موضوع این شناخت و معرفت و یا علم و دانش بوده باشد؛ مبتنی بر ایندو یافته، خیلی زود می توانیم به این نتیجه دست یابیم که جامعه شناسی یعنی «علم یا دانش شناخت جامعه»؛ این تمام آن چیزی است که ما می توانیم در نگاه اول از عنوان جامعه شناسی دریابیم.
 

     اما این هرگز یک یافتۀ قابل توجه و قابل عرضه ای نیست، چه خود ناگفته از ظاهر عنوان هم پیداست که جامعه شناسی یعنی علم شناخت جامعه؛ همانطور که زمین شناسی یعنی علم شناخت زمین، جانورشناسی یعنی علم شناخت جانور، یا روان شناسی یعنی علم شناخت روان و قس علیهذا! در واقع این نوعی "این همانگویی" است؛ ما به صرف گفتن "جامعه شناسی یعنی علم شناخت جامعه"، جز جابجا کردن کلمات کار دیگری انجام نمی دهیم و هیچ شناختی مزید بر آنچه که شنونده خود از عنوان جامعه شناسی درمی یابد به او نمی دهیم! بنابراین این گام اگر چه از باب شروع بحث یک گام ضروری و مفید است- به عبارت دیگر گام نخست ماست، اما از این جهت که مصداق روشن "همانگویی" است، بهیچوجه در بیان مقصود کافی به نظر نمی رسد؛ و این یعنی که ما در راستای تعریفِ هرچه بیشتر و بهترِ جامعه شناسی باید که گام های بعدی را هم در پی آن برداریم.
 

     البته این را هم بگویم که از عنوان یک چیز نمی توان انتظاری بیش از این داشت؛ عموماً در جهان زیستی ما، عناوین از این جهت به کاربرد برده می شوند که مخاطب در وهلۀ نخست به محض شنیدن آن به یک شناخت کلی و اولیه از موضوع دست یابد؛ جامعه شناسی هم از این قاعده مستثنی نیست! با اینحال ما برای اینکه از این همانگویی خارج شویم و اطلاعات بیشتری به خواننده یا شنوندۀ خود بدهیم لاجرم باید قدری دقیق تر و عمیق تر بر روی مسئله متمرکز شویم؛ برای اینکار ما باید مفهوم یا مفاهیم محوری آشکار و نهان در این عنوان را دریابیم و با شکافتن هر چه بیشتر آنها در راستای تعریف هر چه بهتر و کاملتر جامعه شناسی پیش برویم.

مفاهیم اساسی آشکار و نهان در عنوان جامعه شناسی
     در گام اول، برداشت اولیۀ ما از عنوان جامعه شناسی به "جامعه شناسی یعنی علم شناخت جامعه" ختم شد؛ با این توصیف، ما در اینجا بطور مشخص با دو عنصر مفهومی روبرو هستیم، یکی "علم" و دیگری "جامعه"؛ در مورد "علم" که نوعی از انواع سه گانه یا چهارگانۀ شناخت یا دانش یا معرفت بشری است بعداً در جای خود صحبت خواهیم کرد؛ حالیا به مفهوم "جامعه" می پردازیم که اینجا بعنوان موضوع مطالعه و شناخت، عنصر اصلی و اساسی ماست و گفتن ندارد که بار مفهومیِ عنوان جامعه شناسی عمدتاً بر دوش این عنصر قرار دارد؛ اما عجب اینکه در جامعه شناسی، یا اصلاً به این موضوع یا مفهوم پرداخته نمی شود و یا اگر هم پرداخته می شود بقدری گذرا این امر صورت می پذیرد که آنگونه که باید و شاید حق مطلب ادا نمی شود! شما کافی است به منابع متعدد موجود از جامعه شناسی مراجعه کنید تا خودتان دریابید که عموماً و اصولاً با چه مفاهیمی شروع می کنند و با چه مفاهیمی پیش می روند و چقدر کمتر در مورد معنا و مفهوم خود جامعه بحث می کنند! ...
 

     در هر صورت من نمی خواهم بگویم که این موضوع برای جامعه شناسان اهمیت نداشته، یا از دید آنها پنهان مانده و یا هیچ اشاره ای به آن صورت نگرفته است، می خواهم بگویم احساس و بلکه باور من اینست که این موضوع بنوعی مورد تسامح و تساهل واقع شده است؛ جامعه شناسان و جامعه اندیشان تا حد زیادی تعریف جامعه را از پیش دانسته تلقی کرده و از سر موضوع گذشته اند! به عبارت دیگر شنیده اند جامعه و گفته اند جامعه شناسی! حالا دیگر اینکه دقیقاً این جامعه چه هست و چه نیست چندان مورد بحث و بررسی شان واقع نشده است! ...
 

     به باور من مهمترین دلیل اینکه ما تا امروز نتوانسته ایم به تعریف واحد و معین و مشخصی از جامعه شناسی دست یابیم خود همینست که قبلاً تعریف واحد و معین و مشخصی از خود جامعه در دست نداشته ایم! ما چگونه می توانیم بطور دقیق به سؤال "جامعه شناسی چیست" پاسخ بگوییم در حالیکه پیشتر به سؤال "جامعه چیست" دقیقاً پاسخ نداده ایم؟! ما ابتدا باید در نزد خود و دیگران، تعریف معین و مشخصی از جامعه بعنوان موضوع مورد مطالعۀ مان داشته باشیم تا وقتی که می گوییم "جامعه شناسی یعنی علم مطالعۀ جامعه"، هم خود و هم دیگران به شکل تقریباً واحدی دانسته باشیم که چه می گوییم! و این یعنی، تعریف جامعه شناسی از نظر منطقی بسته یا موقوف بر تعریف جامعه است؛ به بیانی دیگر پرسش "جامعه چیست" مقدم بر پرسش "جامعه شناسی چیست" است؛ پس ما ابتدا باید به این پرسش بپردازیم و بعد به سراغ پرسش "جامعه شناسی چیست" برویم.

پایان بخش چهارم

🆔 https://t.me/Hossein_Shiran
🌓 https://t.me/orientalsociology
⚛️ https://t.me/OrientalSocialThinkers